OSMANLI TÜRKÇESİ DERSLERİNDE TAKİP EDİLECEK USUL
1. Nesih (Matbu) yazı türü
Kitap harflerinden oluşan nesih yazısı, harflerin kolayca tanınması bakımından Osmanlı Türkçesi derslerinde başlangıç kuru sayılır. Ancak bu dersin öğreniminde tutulacak yol, sonraki yazı çeşitlerinin daha sağlam ve kalıcı bir şekilde öğrenilmesine yol açacaktır. Bunun için:
a. İlk derste özellikle harflerin doğru telaffuzlarına vurgu yapılır:
ha (ح) / ɧa (خ); kaf (ق) / kâf (ك); ta (ط) / za (ظ) harfleri uygulamayla öğretilir.
Sonra kalın sesli olanlarla ince sesli olanlar ayrı ayrı gösterilerek bunların sesli harflerle kullanılışlarındaki fark izah edilir.
Harflerin telaffuzlarına dair ön bilgiler verildikten sonra, kendisinden sonraki harflerle bitişmeyen sessizler esas alınarak Türkçe'de mevcut sesli harfler öğretilir. Bunun için örnek olarak:
Elif (ا), dâl (د), zâl (ذ), ra (ر), ze (ز), vav (و) sessizleriyle Türkçe hece ve kelimeleri yazılır ve hem sesli harfler, hem de bitişmeyen sessiz harfler ilk derste öğrencilere öğretilir.
b. Diğer sessizler öğretilirken, özellikle Türkçe köklü ve ekli kelimelerden örnek verilerek, dilin mantığı anlatılır. Meselâ, lü (لو) hecesi ve onun eklendiği kelimelerde, Türkçe uzun hece bulunmadığı, devlet-lü (دولتلو), azamet-lü (عظمتلو) kelimelerindeki lü'nün lû şeklindeki imlâsının ve okunuşunun yanlışlığına dikkat çekilir.
c. Bilâhire Arapça seslilere, yani harekelere dair bilgi verilerek Türkçemizde çok kullanılan kelime örnekleriyle birlikte Osmanlı Türkçesindeki bütün sessiz ve sesli harfler anlatılır.
ç. Bir kolaylık olması bakımından kelimelerin sonuna getirilen mastar, fiilden isim, isimden fiil yapım ekleriyle zaman ve zarf eklerinin yazılışları anlatılır.
d. Üçüncü derste metin okumaya geçilerek, Osmanlı döneminde okutulan ve Muallim Naci gibi dönemin üstadlarının seçtikleri öğretici ve seviye gözeten metinler ile öğrenciye kelimeler, cümle içerisinde öğretilir. Bir kelimenin esas mânasının, lügatte yer aldığı şekliyle değil; örnek cümlelerde kullanılarak bellenmesi gerektiği üzerinde durulur.
2. Rik‘a yazı türü
Osmanlı döneminde mektuplar, devlet yazışmaları ve özel notlar, ekseriya rik'a hattıyla, başka bir deyişle el yazısıyla kaydedilmiştir. Cumhuriyet öncesinde öğrenciler, bu yazı türü ile yazıp okumaya başlarlardı. Nesih ile aralarında görülen en mühim fark, harflerin noktalarının bitişmesi, çengellerinin düzleşmesi ve kelime veya hece sonunda yer alan harflerin noktalarının, kuyruk şeklinde harflere ilâve edilmesidir. Rik‘a harfleriyle yazılı metinlerin öğretilmesinde takip edilen usul şöyledir:
a. İlk derste, rik‘a harfleri öğrencilerin huzurunda yazılarak, her harfin nesih harfiyle olan farkı tebarüz ettirilir. Noktaların bitişmesi ve hece, kelime sonunda yazılması gösterilir.
b. Elif-bâ'daki bütün harflerle başlayan bir çok kelime rik‘a hattıyla yazılır ve hem kelimelerin imlâsı, hem de mânâsına dikkat çekilir.
c. Rik‘a hattının temel kaidesine aykırı olarak yazılan ve sıkça kullanılan kural dışı kelimelerden örnekler verilir ve bunların bir listesi öğrenciye takdim edilir.
ç. Derste özellikle Osmanlı belgelerinden ve farklı fon'lardan örnekler seçilerek, kurumlar arasındaki rik‘a farkı ortaya konulur. Edatlarla birleşerek zarf hâlinde kullanılan kalıplar ve Hicrî/Rumî ay adları ile belirten tabirlerin hıfzedilmesi sağlanır.
3. Divani yazı türü
Özellikle berât, ferman ve Divân-ı Hümâyûn'da kayda geçirilen Mühimme defterlerinin yazı türü olan Divanî yazı, aynı zamanda bir ihtisas yazısıdır ve örnek metinlerinde kendisine mahsus kelimeleri barındırmaktadır. Bu yazı türünde, öğrencilerin belli kalıpları ve bazı Arapça-farsça unsurları öğrenmeleri tavsiye edilerek bu kalıplar kendilerine takdim edilir.
Dersler, rik‘a dersinde tatbik edilen usule göre yapılır.
Kurslarda öğrencilere sunulan kısa yollar
Osmanlı döneminde yazılı bir metin, ister matbu, ister divanî olsun, belli bir birikim sahibi olunmadan okunup yazılamaz. Zira dilin, her yazı çeşidi için kullanılması zarurî olan kendisine mahsus kelimeleri vardır. Bunlar seviye seviye öğrencilere anlatılacak olmakla birlikte, belli kalıpları ifade eden metinler, listeler ve levhalar da öğrencilere verilerek bir müracaat dosyası oluşturmaları sağlanır. Bu hususta şöyle bir liste yapmak mümkündür:
1. Osmanlı Türkçesi'nde kelimelerin aldığı ekler
2. Hicrî/Rumî ay ve zaman tabirleri çizelgesi
3. Padişahların saltanat yılları ve tuğraların açılımı
4. Osmanlı Türkçesi'nde kullanılan Arapça unsurlara dair malûmât
5. Osmanlı Türkçesi'nde kullanılan Farsça unsurlara dair malûmât
6. Arapça sayıların okunuş ve yazılışları
7. Osmanlı Devleti ricâlinin elkābı ve berât ile fermanlarda yer alan ibareler
8. Diplomatika ve evrak ile alâkalı dijital malzeme örnekleri (PDF, ses kaydı)
Dr. Mustafa KÜÇÜK
Osmanlı Türkçesi ve Osmanlı Arşivi Uzmanı
Başvuru için tıklayın